Солтүстік Қазақстан облысының бірегей археологиялық ескерткіштерінің бірі – облыстың оңтүстік бөлігінде орналасқан Ботай қонысы. Ескерткіш 1980 жылы археолог Виктор Федорович Зайбертпен ашылған.

Ботайлықтар өмір сүрген кезеңде елді мекенде кемінде 250 тұрғын үй салынды. Ғалымдар қазба жұмыстарының алғашқы күнінен бастап өте көп жылқы сүйектерін тапты. Нәтижесі таң қалдырды: Ботайдың жылқылары бұрын белгілі жылқы түрлерінің ешқайсысына жатпайды. Ғалымдар жылқы алғаш рет Қазақстан аумағында осыдан 6 мың жыл бұрын қолға үйретілген деген қорытындыға келді. Бұл нағыз сенсация болды, жылқы кейінірек қолға үйретілді деп есептелді. Энеолиттік кезеңдегі осы қоныстарды зерттей келе, В.Ф. Зайберт жаңа археологиялық мәдениет - "Ботай мәдениетін" бөлу туралы қорытындыға келді. Ботай қонысы мен археологиялық мәдениет атауын жергілікті қазақ рулары көшбасшыларының бірі алды.

2018 жылы «Рухани жаңғыру» бағдарламасын жүзеге асыру аясында Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен «Ботай қонысы» археологиялық ескерткіші мемлекеттік қорғауға алынды,өз алдына осы археологиялық ескерткішті танымал ету мақсатында ғылыми-зерттеу, жинақтау, экспозициялық-көрме және мәдени-ағарту жұмыстарын жүргізу мақсаттары бар Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігінің «Ботай» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы құрылды.